Tháp bà Ponagar: Nơi duy nhất đưa múa Chăm ra thế giới

Âm nhạc và múa Chăm đã có từ lâu và đóng một vai trò hết sức quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào Chăm. Điều đó cho thấy, múa nhạc Chăm thường không thể thiếu trong các lễ nghi, lễ hội truyền thống hàng năm của họ. Múa Chăm thường để lại ấn tượng mạnh trong lòng người xem. Ai đã từng một lần trong đời nghe diễn tấu nhạc Chăm, từng chiêm ngưỡng các điệu múa Chăm thì khó lòng mà phai nhòa được!

Múa Chăm ở ngay dưới chân tháp Chăm, do chính các vũ nữ người Chăm biểu diễn - không chỉ để gìn giữ nét đẹp văn hóa Chăm, mà còn góp phần giới thiệu múa Chăm với du khách quốc tế, đưa múa Chăm ra thế giới.

“Bộ 3” nhạc cụ Chăm và người nghệ nhân áo trắng

Theo nghệ nhân Vạn Ngọc Chí (47 tuổi, làng Mỹ Nghiệp, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận), trong âm nhạc truyền thống, người Chăm có nhiều loại nhạc cụ nhưng có 3 loại chính, đó là: trống Ghi năng, trống Paranưng và kèn Sranai. Hiện nay, cả 3 nhạc cụ này đều được đưa vào diễn tấu, phục vụ cho du khách tại tháp bà Ponagar Nha Trang.

Chơi trống Ghi năng mới 8 năm nhưng thật khó để kiếm được một người Chăm chơi loại trống này điêu luyện như nghệ nhân Vạn Ngọc Chí. Khó là vì, trống Ghi năng là loại nhạc cụ diễn tả được âm thanh đa dạng: lúc thì linh hoạt, náo nhiệt, lúc lại thầm thì, nhè nhẹ… bởi tiết điệu của nó lên đến hàng chục. “Tôi học trống Ghi năng từ một người thầy lớn tuổi ở trong làng. Loại trống này có tất cả 75 điệu và đến nay tôi đều thành thạo chúng”, ông Chí kể.

Theo người nghệ nhân Chăm, trống Ghi năng được làm bằng gỗ, dài khoảng 80cm. Mặt trống làm bằng da trâu, thân trống phải là gỗ tốt nguyên cây, không ghép, không nứt. Khi biểu diễn, 2 người nghệ nhân Chăm trong trang phục truyền thống áo trắng ngồi bệt xuống đất giữ lấy trống (hoặc có kệ trống) và dùng 2 trống phối diễn cùng lúc. “Người nghệ nhân khi biểu diễn trống Ghi năng thì dùng tay trái để vỗ và gõ bằng dùi tay phải. Nếu chưa quen thì rất khó để giữ cho trống cân bằng khi vỗ và gõ”, nghệ nhân Chí - tâm sự.

Nghệ nhân Lệ Nhá (62 tuổi, xã Phước Hải, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận) là người đang giữ vị trí “độc tôn” diễn tấu kèn Sranai ở tháp bà Ponagar Nha Trang, hiện nay. Đến nay, ông có 9 năm thổi kèn Sranai trong các nghi lễ ở tháp cũng như phục vụ cho du khách.

Điều đặc biệt là, từ thuở mới lên chín lên mười, cậu bé Lệ Nhá đã sớm làm quen với kèn Sranai và không phải ai sau 3 tháng cũng thành thạo nhạc cụ này, bởi Sranai là loại kèn tạo những âm thanh liền hơi ở tốc độ nhanh. Kèn Sranai có chiều dài 35-40cm với các bộ phận chính là thân kèn, loa kèn, chuôi kèn. Loại kèn này được làm bằng gỗ kết hợp sừng trâu với 7 lỗ ở trên, 1 lỗ thông hơi ở dưới và lỗ thổi. “Học kèn này nhanh hay chậm là tùy thuộc vào năng khiếu của từng người. Thầy của tôi là một người trong làng nhưng hiện nay ông đã mất rồi”, nghệ nhân Lệ Nhá, kể.

Trong khi đó, trống Paranưng, chỉ có một mặt như hình cái ly, còn phía sau để không. Đây là loại trống mà với các cách vỗ khác nhau thì trống cho những âm thanh khác nhau. Vì thế, người Chăm gọi người đánh trống Paranưng là “ông thầy vỗ”. Âm thanh của loại trống này đầm ấm, chậm rãi như muốn nói tiếng nói tâm tình, chan chứa của lòng người chứ không thôi thúc, náo động.

Múa Chăm dưới chân tháp và những điều chưa kể

Không phải là địa phương có đồng bào Chăm sinh sống đông đúc nhưng tại tháp bà Ponagar Nha Trang đang có một đội múa Chăm thường nhật để phục vụ du khách dưới chân tháp. Các thiếu nữ Chăm trong đội múa có tuổi đời từ 16-20 tuổi và phần lớn được tuyển chọn từ huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Điều đặc biệt, tiêu chí hàng đầu trong tuyển chọn phải là “thanh nữ”, những em trong đội múa nếu lấy chồng thì phải dừng công việc này.

Múa Chăm có nhiều cách múa, như: múa quạt, múa đội lu, múa đạp lửa, múa âm dương, múa Apsara… Bằng điệu múa trên nền nhạc truyền thống, người Chăm thể hiện tâm tư tình cảm của mình, tình yêu lứa đôi nam nữ, ca ngợi tinh thần lao động… Đội múa Chăm ở tháp bà Ponagar Nha Trang biểu diễn hàng ngày, chỉ trừ những hôm mưa, gió. Có lẽ, đây là nơi duy nhất ở miền Trung không chọn người Việt múa Chăm và không sử dụng “sân khấu hóa” múa Chăm. Ngày xuân, không khí ca múa bên chân tháp càng thêm nhộn nhịp, vui tươi.

Thiếu nữ Sử Ngọc Thanh Thùy (20 tuổi, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận), cho biết, đến nay đã tham gia đội múa ở tháp bà Ponagar Nha Trang được 3 năm và rất yêu công việc này. “Từ thiếu niên, chúng em đã được làm quen với múa, tham gia văn nghệ ở trong làng rồi. Có những điệu múa truyền thống rất khó như điệu Apsara hay Siva… thì thầy phải dạy chúng em từng đoạn, từng động tác, từng điệu rồi ráp vào như một bài văn vậy”, Thùy nói.

Trong khi đó, thiếu nữ Thiên Thị Mỹ Duyên (18 tuổi, thôn Thành Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước), tâm sự rằng, sở dĩ những điệu múa cung đình như Apsara, Siva… khó là vì các động tác trong điệu múa cần sự dẻo dai, mềm mại như lụa của người thiếu nữ. “Em đã múa ở tháp bà Ponagar được một năm rưỡi và bây giờ bài nào em cũng múa được. Sau những bài múa như thế, thấy du khách vỗ tay khen, chúng em cảm thấy vui lắm”, Duyên chia sẻ.

Người níu giữ “linh hồn” múa Chăm

Một trong những người được cho là “níu giữ” múa Chăm, tâm huyết với múa Chăm là ông Đổng Xuân Dương (51 tuổi, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận). Từ 8 năm qua, ông Dương chính là “cầu nối” với Trung tâm Bảo tồn Di tích Khánh Hòa trong việc tuyển chọn thiếu nữ Chăm đưa vào đội múa. Là người gốc bản địa, ông Dương đã đi đến từng ngôi làng Chăm ở Ninh Thuận để tìm kiếm các thiếu nữ có tài năng trong múa, hát.

“Chúng tôi phải lựa chọn người theo một tiêu chí riêng và mời vũ sư kỳ cựu để hướng dẫn các em trong một thời gian khá dài. Các nhạc công truyền thống cũng được tuyển chọn từ những tay “trống chiến”, những hơi kèn Sranai điêu luyện với hàng chục điệu thuần thục”, ông Dương chia sẻ. Ông cho rằng, việc đưa múa Chăm vào bên cạnh tháp Chăm có một ý nghĩa hết sức đặc biệt là làm cho di sản giàu sức sống, có hồn, níu kéo du khách.

Thú vị là, sau một thời gian đưa múa Chăm vào hoạt động ở tháp bà Ponagar Nha Trang, đã thực sự gây ấn tượng mạnh với du khách, đặc biệt là du khách quốc tế. Minh chứng là không ít câu chuyện du khách lên tháp nhưng không thấy múa Chăm nên bày tỏ sự hụt hẫng. “Không thấy múa là họ hỏi, kiểu như đoàn đi đâu? Chừng nào có? Chỉ đơn giản vậy thôi nhưng chúng tôi thấy ấm cúng vì thực sự họ quan tâm đến mình, đến điệu múa của mình”, ông Dương thổ lộ.

Trong câu chuyện về múa Chăm dưới chân tháp, ông Nguyễn Tuấn Dũng, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích tỉnh Khánh Hòa, chia sẻ rằng, việc “không sân khấu hóa” múa Chăm đã thể hiện được “cái hồn” của người Chăm trong các bài múa, điệu nhạc của chính họ. “Tôi cho rằng, đó là một sự tròn trĩnh, thuần túy và tạo cảm giác rất gần gũi, tự nhiên. Trong khuôn viên tháp, ngay cả việc họ mặc một cái áo dài, choàng cái khăn thôi cũng rất duyên”, ông Dũng tâm sự.

Hoàng hôn đổ bóng bên chân tháp nghìn tuổi và cũng là lúc tôi chia tay những vũ nữ Chăm duyên dáng, mộc mạc. Những âm hưởng kinh điển từ những nhạc cụ Chăm truyền thống cùng những điệu múa uyển chuyển, đẹp kỳ lạ, mê hoặc vẫn đang làm say lòng biết bao lữ khách!

Viết Hảo